Çe/çı qıləy navsıxane ki, tolışi zıvonədə aktiv oko doə bedə. Bəjən-bəjən çe /çı sıxani çı ya çe formədə nıvıştey barədə hesbəson şedən. Kali zıvondoron ın navsıxani ÇI, kalion ÇE şiklədə, kamişi ənıvışton həm ÇI, həmən ÇE formədə nıvıştedən, harkəs ıştə nıvıştəy, çoknə bəvoten, “Ğıroni ayə” hisob kardedə.

P.S.

Yəğın jıqo hesbəson beməno/hədərə hisobbıkonən hestin: Sıxani çe/çı curə nıvıştey ne, çəy (çe+əy) etimoloqiyə zıney, oko doə vırə/məkoni, məno ranqəranqəti zıney vocibe.

İminnə ÇE/ÇI sıxani kom qılə sıftəy, kom komiku ofəyə, əy bızınəmon. Əlbəttə, de ÇI binobə həmə navsıxanon, əvəzəkon bınə ÇE hisob bedə:

• Çı = (çe+ı)

1. navsıxan: çı fılonkəsi kinə; ismon aidəti//sohibəti holi əloməte. (tırkiyədə -ın (4) Məsələn: Ləliş, beğıymətiş tı, çe eşğihənəkdə az Çiç kardedəm, boştə tıni barde zındənim. (səh. 13)
2. işorə əvəzəkəy: Məsələn: çı milləti şonimon; (tırkiyədə “bu”) Çı zoə ko bə Xıdo mandə. Yaxud: Çı həsrəton otəşdə ov bedəm mı.(səh.20)
3. Ismi muəyyənəti əloməte. De samiti orəxə ismonədə muəyyənəti hol çanqılə qismədə bə miyon beşedə, çəvon qıləyən de çı/çe navsıxani sərost bedə. Məsələn, odəmon əhvol (adamların əhvalı) çe odəmon əhvol  (adamların əhvalı) Qeyd: “çı odəmon əhvol” icobəyədə  “çı” de zərbi voteədə co mənoən bəməl omedə:  bu adamların əhvalı…)  Nosəzo bəs çı qıno kəybəye votdəm nosozə. (səh.35)
4. Ismi beşemonə holi əloməte ( tırkiyədə -dan(2) Məsələn: S.Rustəm 1906-nə sori çı mo bıə. Yaxud: Jəğo dardiş ki, i dəyğən benışiş hiç çı yodo (səh.15) Bızın çəşon çımı, vallah, çı han-hıton si bedəni. (səh.17)

 

• Çın = (çe+ın) (işorə əvəzəkə) (tırkiyədə “bu”) Məsələn: Çın kitobi nomış ni? Yaxud: Çın Xilqəti anqışti bə anqıştə eğandedə…(s.16)
• Çə = (çe+ə) (işorə əvəzəkə) (tırkiyədə “o”) Məsələn: Çə merdi qəp, çə jeni sıxan. Yaxud: Mandəm çə dıyo miyonədə az oqarde zındənim… (“Lankon”. 17.11.1990)

 

*

• Şəxsə əvəzəkon:

1. Çımı ( çe+mı) (tırkiyədə “mənim”) Məsələn: Çımı//çemı kinə reçine. Yaxud: Dıldəm çımı tov mandə bıbo itkə qirəm ki… (s.7)

(Isət harco “çımı” nıvıştə bedə, çemı roste, bəro ki, “Çı” sıxani ıştən (çe+ı) icobəye.)

 

1. Çıtı // ıştı = (çe+tı- eçtı- eştı-ıştı ) (tırkiyədə “sənin”) Məsələn: Iştı zoə demı/dımı həmzomoy. Yaxud: Bəştı muy çiç bəbe  şonə çımı anqıştə bıbo (s.19)

(Sıxani bınə hiç vaxt “ÇI” bey əzıni, çunki “ÇI” ıştən (çe+ı) icobəyku bəməl omə. Sıftəş hejo “ÇETI” bıə, peşo “eçtı,” “eştı”, nəhoyət, “ıştı” bıə. (Hələ ısətən “eştı” (kinə) votəkəson hestin.) Zıney lozime ki, E, I  sədoon dəmoxədə eyni (lap nezə)  vırədə bəməl omedə. Vey zıvononədə (məsələn, ərəbiədə) əlifboədə E, I hərfi (hətta işorəən) peqətə bıəni. Hejo tolışiədə E, I sədoon bəyəndı peqıney, bəyəndı mandey holon vey rast omə bedə.

 

1. Çe+əy = çəy (tırkiyədə “onun”) Məsələn:Çəy balə bəyo şine. Yaxud: …Çəy dılış təy nıbə, vindəm ki, çəşonış bedə pur…( s.8)

ÇƏY sıxani bınə (çı+əy) peqəte sərost ni, çunki ÇI ıştən (çe+ı) icobəyədə bəməl omə (çe+ı+əy=çəy) durust ni. Hərçənd ki, vey zıvondoron B.V.Milleri ijən co alimon tədqiqaton,   nıvıştəyon əsas qətedən, bəştə sərf bəyon çəyo sitat vardedən,( diəkə:3, 4, 6)

Imoni dəkırındən bə tojə tədqiqat bıbəyon çəşon ki, tolışi zıvoni həxədə ə merdon ıştə sıxanışon votə, şımə votəyon hədərən-pədərənin! Jıqo əbıni vote, ha zıvonə zıvondoron. Pireyko, Miller ya co əcnəbiə alimon tolışi zıvoni bınovon bıənin, de tərcumə, de çemi-çəy qəpi əsər nıvıştəşone. Isə tolışi ıştən alimə baləlion ıştə inə zıvoni otırındən, tojə-tojə tədqiqaton noydən bə məydon. Bəvon ləvirə qətey, həvəso ğandey, bə məsğərə noy, boştə xəlqiro çəvon kardəyon hiç-puç hisob kardey ən kami nodonətiye.

Qeyd: Çoknə ki, çetı-eçtı-ıçtı-ıştı icobəyonədə e/ı   “Ç”ku bə nav ovaştedə, çe+əy=çəy tərkibədəən jıqo hol heste. Məsələn, çe+əy=çəy; əçəy (Ə+Çe+Əy) Çəyku ni, bızın, hiç con, hiç con ni, bızın çəyku…(s.29) Har kəs ki bə aşiğ, dıyo votdən bəçəy eşği…(s.7)

 

1. Çəmə (çe+əmə) (tırkiyədə “bizim”) Məsələn: Çəmə mahol vəyşte. Yaxud: Bəs çəmə miyondə oxo hicron çe parde, nıznəme…( Tolışi sədo, № 3, 20.03.1990)

B.V. Miller ijən çəy dumo şəkəson  ÇƏMƏ şəxsə əvəzəkə bınə (ÇI+ƏMƏ) nişo doydən. Ğələte. Çunki çəysə bənav  ÇI ıştən (çe+ı) icobəyku bəməl omə jıqo, yəni (çe+ı+əmə)  əzıni be, məno təhrif bedə, ÇE+ƏMƏ bənine.

 

1. ŞIMƏ (çe+əmə- ç/şəmə- şemə -şımə) (tırkiyədə “sizin”) Zıvondoron Şımə əvəzəkə (çı+şımə) tərkibədə nişo doydən. Səhve. Halonki ÇI ıştən (Çe+ı) tərkibədə ibarəte. ŞIMƏ (çe+ı+şımə) əzıni bey, məntığış ni, İyo ç—ş metateza hadisə (sədo əvəzbe) nəticədə ŞE+ƏMƏ—ŞIMƏ bəməl omə.
2. ÇƏVON (çe+əv+on) Kali zıvondoron “Çəvon” sıxani bınə (çı+əv+on) peqətedən, səhe ni,  çunki ÇI ıştən (çe+ı)  tərkibədəy. (diəkə: 3, 4-nə bəndon) Çəvon sıxani tərkib ÇE+ ƏVİ +ON bənine.

 

*

Tosə iyo nişo doəyon ÇE/ÇI sıxani qrammatikə mənoonin. Çe/çı sıxanon luğəviyə mənonən hestışone: Həm tərkibiyə sıxanonədə, həm kaxtə sıxanon tərkibədə, həmən bənə mıstəğilə sıxani oko doə bedə.

• ÇE- (i) çınqır, kəfşəni kijə nom.
• Çe/çı- “piedə” dəbastəy sinonim (tırkiyədə “istər-istərsə”) Məsələn:Çe/çı kitob, çe/çı dəftər? Hiççi ni oxo?
• Çe/çı-sıvolə əvəzəkə (tırkiyədə “nə?”) Məsələn: Çe sıxan heste? Çe millətiş? Yaxud: Az çı bıznım bəbe oşko çımı ğısmətdə joğo? (s.15) Eşği otəşdə az joğo sutdəm, çı foydə ki ? (s.34)
• Çe/çı- “Çe curə? Çiçe?” sıvolə əvəzəkon sinonime. (tırkiyədə “Nə cür? Necə?”) Məsələn: Bo dədə çı/çe soğət bıstənım?
• Çıki =(çe ki) sıvolə əvəzəkə ( tırkiyədə “kimin?”) Məsələn: Çeki/çıki zoəş?
• Çıkiku= (çe+ki+ku (beşemonə holi quləğə(tırkiyədə “kimdən?”-dan(2) Məsələn: Çıkiku zındənim az hiç botı ın vərdış ome?
• Çe –həmən bənə nido oko doə bedə. Məsələn:  Məkə, zə, Hırdəni anə məku, çe? Im çı hərəkəte, çe?..
• Çıyo/çeyo, Çıro/çero , Çımon/çəvon , Çanə- çanədə… sıxanonən bı ğəbilədən.

 

*

ÇE nıvıştey əleyhdoron ( hətta zıvondor doktor Baratəliən) etirof kardedən ki,

ÇE dialektonədə, şivonədə (məsələn, Şağlase di şivədə) tolışon tərəfo qeş  oko doə bedə.(diəkə: 3) Əqər jıqobu, bı benəvo (bə ÇE) anə nifrət boçiye? Əy oko bıdəyon boçi deşmen bekardedən? Qavar bəro ki, farson ın sıxani qeş istifodə kardedən? Çəmə ədəbi zıvonədə boçi yali ÇI bənine, ÇE bəpe nıbu? Halonki ÇI hejo ÇE-ku bəməl omə? (çe+ı=çı) Parson veyin, ÇE/ÇI həxədə qeşə

tədqiqaton bə çəşimon.

P.S. Səyfə nişo doə bıə misolon Xilqəti “Ğəzəlon” kitobo peqətə bıə (B-2006)

 

İSTİNOD KARDƏBƏ ƏDƏBİYOT

 

1. A.A. Bayrami “Tolışə zıvonədə ismi hal ijən mıəyyəti, ğeyri-mıəyyənəti kateqorion, “Tolışi sədo” №11, sentyabr, 1992)
2. A.A. Bayrami. ÇE? ÇI? “Şəvnışt” qəzet, (2006, № 6)
3. B. Qasımov “Tolışon sədo” qəzetədə dərcbə məqalə, 2-nə poə ( № 01 (70) 2015)
4. B.V. Miller“Talışskiy yazık” Moskva, 1953,
5. F.F. Aboszodə “Tolışi zıvoni qrammatikə”, “Şəvnışt”, 2007
6. Əvəz Sadıxov “ “Talış dilinin qrammatikası” . S.Peterburq, 2002
7. L.A. Pireyko “Tolışə-tırkə luğət” Moskva, 1976

 

 

dodoqezeti.net