“Aləm” jurnali dəvardə nümrədə çəmə folklori nümunəono çı nəğılon həxədə kali məlumatonon nıvıştəmbe. Bı səfə lətifəon həxədə ıştə handə, zınə kali fikon, məlumaton bəşımə rosıne pidəme. Tolışi şifohi xəlx ədəbiyoti janrono qıləyən lətifəye. Bı janri həxədə tolışi alimono, tənğidəvonono, ədəbiyotşünosono ve kəson ıştə fikon votəşone, ıştə zınəninon nıvıştəşone. Əlbəttə, ım folklor çəməne və har kəsi bı barədə ıştə fikon vote həx hestışe. Kali ədəbiyoti odəmon ıştə nıvıştə məğaləonədə, sosial şəbəkəonədə, saytonədə ıştə nıvıştəyonədə ğeyd kardedən ki, lətifə çı nəğıli qıləy neve. Əncəx, az de fiknə rozi be zınedənim və jıqonə sərəsedəm ki, ım düzə fik ni. Çünki, lətifə ıştən qıləy müstəğil janre. Lətifəon handəkəsonən çok zınedən ki, lətifə bə nəğıli oşedə, bəy neze. Bəbe vote ki, bı səbəbi qorəş əvon lətifəon çı nəğıli qıləy nev hisob kardedən. Əncəx, çımı fik, fam jıqoye ki, lətifə nəğlisə kırt, lakonik, yumoristik qıləy müstəğil janıre. Lətifə jimonədə bə sırəynə əfoloton, hadisəon, marağinə məğamon de nəsrinə, kırtə formədə, ətrofin əks kardə janre. Çı tolışə xəlxi veni təbiyət hejo bə yumori, bə satirə, bə sıre meyl kardedə. Bı səbəbi qorəş, çəmə jəqo qıləy folklor nümunə nimone ki, vəyo sıre, satirə, yumor nıbu. Çəmə nəğılon, yolon sıxanon, xəlxi mahneon, hətto çı nıfinon və s. həmməyədə çı satirə, yumori hiss heste.  Əncəx, lətifə janrədə ım yumor, satirə bə co folklor nisbətən xəyli veye və bəbe vote ki, çı janri əsos mahiyəti təşkil kardedə. Çəmə har lətifədə qıləy ictimai, əqli və ya əxlaqi fikir heste və çə lətifəon oxoyədə ibətinə fikon, çokə məsləhəton, sıxanon hestin.  Jıqo lətifəon hestin ki, çəvon oxoyədə oko doə bə i cümlə çı həmin lətifə əsosi təşkil kardedə. Yə’ne çı həmun lətifə həmə zü, təsir bə i cümlədəye. Bə həmin lakonik ifodə, aforizimi qorəş həmun lətifə bə xəlxi zıvon eqınedə, eli dılədə, məclisonədə  qəp jə bedə və yodədə mandedə. Lətifən bənə bızuli, yolon sıxanon, boyati  ve pevlo bə və bebe vote ki, tolışi folklorədə ən fəalə janrono qıləy hisob bedə. Tolışə xəlxi ıştə lətifəonədə ıştə xəlxi ğonəğpərvərəti, sırədiməti, müdrikəti, yoliyəti, soyəti, mərdiyəti təsvir kardəşe. Əncəx dımonnə bərobər həmən mənfi xosiyətinə kovılə odəmon, deməğoğon, şəytoni tipədə bə insonon, nomerdə düston, dıvüəvüjə ruhanion, dini odəmon, ğəddorə podşoon və s. ıştə lətifəoonədə tənğid kardəşe və de lətifəon vasitənə bə omə nəsli ıştə məsləhəton, müdrikə fikon rosıniyəşe.

Har xəlx ıştə lətifəon de qıləy obrazi, surəti vasitənə təğdim kardedə. Azərbaycani lətifə janrədə ım obraz de Bəhlul Danəndə iyən Məllo Nəsrəddini nominə təğdim kardə bedə. Bəhlul Danəndə ərəbi xilafətədə Harun-ər-Rəşidi bıyə bə. Məllo Nəsrəddini lətifəon  çəy lətifəonsə həm ve, həmən marağinin. De Məllo Nəsrəddini nominə doə bə lətifon çı dınyo ve vıronədə pevlo bən. V. A. Qodlevski “Anekdotı o Xodje Nasreddine” (Məskovə, 1957, səh. 243) kitobədə nıvıştedə ki, Məllo Nəsrəddini Türkiyədə, Aralıq dıyo ətrofədə bə elkonədə, Rumıniyədə, Serbiyədə, Kırımədə, Zaqafqaziyədə-har vırədə zınedən. Dağıstanədə, yəhudiyon arədə Nəsrəddin ve məhşurə odəme. Əçəy düz kardə lətifəon  Hindistonədə, Ğərbi Avropədən bəmə rast omedə. Məllo Nəsrəddini lətifəon  rüjbərüj ve bedən, zəmon çəy navi qəteyədə ocize. Çı  V. A. Qodlevski bə kitobədə nıvıştəyo handeyədə, bəvon dığğətinə diyə bıkəmon, bəvindemon ki, ım lətifon bə Məllo Nəsrəddini sə omə hadison nin, əçəy düz kardə, hozo kardə lətifonin. Və zəmonə dəyiş be-be xəlxi bə məydon bekardə lətifəon deçəy nominə təğdim kardə bən.
Tolışi lətifə janriədə jıqo qıləy obraz ni. Çımı zınəy ve vacibe ki, əmənən ıştə milli lətifəon de qıləy obrazinə, nominə dərc bıkəmon, kitobonədə çap bıkəmon ki, əvon çəmə xəlxi nominə bə dınyo pevlo bıbun.  Düze, kali  lətifəon hestin ki, de Seyx Ğələmi nominə əloğədon və şe-şe həmun lətifəon ve bedən. Əv, ağılmand, tədbirin qıləy obraz, surəte.  Seyx Ğələm taminə sıxanon, məzəynə lətifəon çəmə xəlxi tərəfo ve bəqəm kardə bedən və de həvəsinə handə bedən. Çəy lətifəon əsos təsir, marağin be çəy lətifəonədə bə hozocəvobəti, müdrikəti, aqilətiyədəye.
Çəmə folklori lətifə janırı ve ğədim be ğədərən ve marağine. Əve, hələ XVIII-XX əsronədə co xəlxon ədəbiyoti nümayəndon, çəvon folklori qırdə kardəkəson çəmə məholədə de cəmatinə əlağə oğətışone, çəvonku çəmə xəlxi mahneon, adət-ənənə, folklor nümunəon və s. qırdə kardışone və deştə xəlxi nominə təğdim kardışone. Bəçəmə xəxi tarıxi müəyən vaxton, devron aid bə ım lətifonən bənə folklori co nümunəon zəmonə dəyiş be-be bə co xəlxon zıvon peqordıniyə bən və ısət əvoni  bə dınyo deştə xəlxi lətifə nominə təğdim kardə bedən. Düze, bə folklori ım nümunə müəyyən vaxtonədə kali tolışə ənıvışton, şairon, ədəbiyotşünoson kamən bıbu, müraciyət kardəşone. Əncəx, ve təəssüf bıbu ki, de lətifəon qırdə kardenə, bə ivırə cəm kardenə hiç kəs tosbə oxoy məşğul bəni. Tolışi lətifə janri ısətinə, müasir devrədə jiyovıniyə və bə omə nəsli rosınero ve əziyəton kəşə kəs tolışi nasir, tənğidəvon, şair Camal Lələzoəye. Bəbe vote ki, ım rüşinfik har haftə bə əhandon qıləy tojə tolışə lətifə təğdim kardedə. Əçəy lətifəon, əncəx, bə ailə-məişəti aid bə lətifəonku ibarət nin, həmən tarixi lətifəon, çı eli, cəmati zıvono məsə lətifəon, bəçəy ıştəni sə omə hadisonku, çəy nıvıştə lətifəonku ibarətin. Əncəx, ım çı i-dı kəsi ko ni. Bəpe, həmə i bəbəmon, bəştə folklori soyb beşəmon. Jıqo bışu, bənə bəçəmə folklori co nümunəon ım janrən çı resəo bebəşe, ijənən süte-süte ıştə lətifəon çı co xəlxon ədəbiyotono bahandemon. Sosial şəbəkəonədə çand vaxte ki, bə tolışə ənıvışton, ədəbiyoti odəmon müraciət kardedəmon ki, ıştə zınə folklori nümünəon bəməro bığandən, çap bıkəmon, həyfin, bıdə qin nıbon. Əncəx, hələ ki, məydonədə hiçi ni. Əve, de tolışi ədəbiyoti, mədəniyəti koonə məşğul bəkəsonku və çı həmə tolışonku ve-ve xayş kardedəm ki, bəçəmə folklori soyb beşon, bəy mərağ nüşo bıdən, deçəy cəm kardenə, qırdə kardenə məşğul bıbun. Çəmə ədəbiyoti bınə şığ çəmə folklore. Folklor nıbə xəlxi ədəbiyot bənə pütə kındə qıləy çiye. Çı dimo çənədə çok bıçiyoən çəy dılə pütəye və çə ədəbiyoti inkişofiku qəp jəy, ən kami soyətiye.

 
Vüqar Həmati
Lik rəyoni Həmat di

Xok bəştı sə

İ rüj Şeyx Ğələm məçitədəybən. Qıləy merd bəy sual doydə:
– Şeyx, de jeninə hıte bəpeş kom ğosüli doy lazime?
Şeyx Ğələm votedə: Iştı çand sin heste?
Im xonəxo cəvob doydə:
– 40 sinım heste.
Şeyx Ğələm votedə:
– Bəşt səpo.
Merd rərə əştedə səpo. Şeyx bımi votedə:
– “Bismilla” bıvot, daston rost bıkə bə həvo.
Im xonəxo tadibəsə “Bismilla” votedə, ıştə daston rost kardedə bə həvo.
Şeyx votedə:
– Ha, ısət ıştə daston qədə-qədə biyə, bınə bəştə sə.
Merdən daston noydə bəştə sə. Şeyx i bı merdi, i bəçəy daston erəxedə və xəbə səydə:
– Sərəsəyş, bətı çiç vote piyəme?
Merd cəvob doydə:
– Ne.
– Çımi məno əve ki, cıl sinı heste, hələ ım ğosuli zınedəniş. Yəne, xok bəştı sə!

Çə kəbino bə əməl omə

Çı Şeyx Ğələmi dı qılə şoqird bedəşe. Çəvono qıləy çı Ğırono beşəcəğın votdə:
-Ustod, icozə bıdə bışom bəştə di bo məlloəti karde. Maşalla bıbu, həni Ğırono beşəm. Şıx Ğələm votedə:
-Balə, çımi hələ təfsir hestışe, mənsüx, nasix hestışe, mehkəmat, mütəşabihat, fiqh, üsul hıstışe, tı, boy, ımoniyən omüt, çəğın bəşeş.
Şoqird Nuh votedə, peyğənbər votedəni, votedə:
-Bəşem ki, bəşem.
Şıx beəloc mandedə, votedə:
-Balə, şedəş bışi, əncəx, xəlxi koonədə veyən bə nığıli məşiş. Yə’ne mard peğəteye, məxsusən, bə kəbin bıryə koon veyən dəməşiş. Ha şəkəsi de zü oğəte əbıni, şedəş bışi. Bətı çokə ro!
Bəle, çı Şeyxi ə qılə şoqird sənibəton həmmə elmon ıştə ustodiku omüte bəpeş, əvən bo məlloəti kardero bəştə di şedə.
Əlğərəz, soron dəvardedən, i kərəyən Şeyx deştə qıləy tojə şoqirdinə diyon nəvedəbəbən. Imon omedən bə qləy di kəno beşedənən. Çı di əğılon çokonə ımoni vindedən, dəmandedən bımon sığ ğande. Yazığə Şıx bə şoqirdi votedə:
-Haydi balə, çığıno diyəro bıbəmon.
Şıx dəmandedə ıştə səy mənoin-mənoin oşande. Hejo de minvoli çı diku diyəro bedən, omedən bə qləy co di kəno, ətrof beşedən. Əmmo, çı di əğılon vitedən bə Şıxi nav, dastnımojiro ov vardedən, de ədəb-ərkoni dəstərxon okardedən.
Şoqird diyə kardedə, vindedə ki, Şıx ijən mənoin-mənoin ıştə sə oşandedə.
Şoqird tov vardedəni, Şıxiku xəbə səydə:
-Ya Şıx, ım çı sıre bəşımə vəyo sığ ğandeyədə sə oşandıone, iyo bəşımə hürmət kardışone. Əncəx, iyoən sə oşandedəon, oxo çımi hikmət çiçe?
Şıx votedə:
-Ha, balə, bə diyədə ki, bəmə sığ ğandışone, çə di məllo çımı şoqirdbe, kəxəliz çokonə Ğırono beşe, votışe ki, pidəme bışom bəştə di bo məlloəti kardero. Həni ədəb-əxlaq, co-co elmon onımütışe. Ə, əğılon əçəy bıriyə kəbino bə əməl oməbin. Bə qorə. sə oşandıme. İyo ki, bəmə hürmət kardışone, çı di məlloən çımı şoqirde. Ğərəz Ğıroni, ədəb-əxlaq, həmmə elmon omütışe, peşo məlloəti kardero bəştə di oməy. Im  xosə balonən çəy bıriyə kəbino bə əməl omən. Ha balə, əve mətəl mandim bə dınyo qardışi, sə oşandıme.

Dızdi çəmə adəte
Tolışi məholi qıləy diədə se qılə dızd hestebən. Çımono qləyni nom Həşim, qıləyni nom Kozim,  qıləyni nomən Mədət bedə. Əvon bo cəmatiro hiç çi oğətedəninbən. İ rüj ımon çı i kəsi soo çəy qomüşi dızdedən, bardedən kanə ğəvıstonədə kıştedən. Çəy qüjdi ıştə arədə bənə bəştə dədə moli paybaxş kardedən. Çəğınən qıləy koğəzədə ım sıxanon nıvıştedən, ə koğəziən pevonedən bə qomüşi şoxi.
Çımı nomən Həşime,
Qüjdım harde, təşime.
Çımı nomən Kozime,
Qomüşi püst lozime.
Çımı nomən Mədəte,
Dızdi çəmə adəte.

Saküə
Qıləy kıtı de se qılə morənə bə qıləy xonə dəğandedən, bə kıtı ğəssəm doydən ki, tı bı morəon məqın, ımoni məhə. Çı xonə ğapu edoydən, beşedən şedən.  Maştə omedən, çı xonə bə okardedən, vindedən, ım çiçe, kıtı çı morəon se qılən hardəşe. Kıtıku xəbə səydən:
– Oxo, tı, ğəssəm hardəbe, sıxan doəbe. Im çı koye bəs?
Kıtı hiç ıştə əfoliən xərob kardedəni, votedə:
– Mı fik kardıme ki, əqəm mı ım morəon nəhəm, boçımı balonro saküə bəmande. Peşo bəçımı baləon saküə bədon bəvoten ki, hiç şımə nəslo morəəğət beşəni.

“ALƏM” N: 4 (4)