Башибузукон Османи ијән че Тыркијә һукмәтику авжор ијән јомјә сә, әмма рәсми мәвоҹиб ныстәнә ғејри-низами дастон номе. Ым сыхан бә әмәл омә тырки зывонәдә быә “баш” – “сә” ијән “бузук” – “дивинә” сыханонку. Јәне “дивинә”, “ныжбыр”, “хујәжә”, “сәрданг”. Әвони бә мыжд гәтејдәбин әсосән че Османи империјә, веј вахти Албанијә ијән Гәдә Асијә ән ҹангтәләбә тобјон дыләдә. Чәвон авжор бејдәбе низә, шымши, һафттир ијән хәнҹәр. Башибузукон дастон ҹури тәшкил кардеј ја әвони бә интизом вардеј роәдә һәтто хариҹи генералон һар ҹурә ҹәһдон де беовандәти сә бејдәбин. Бы һәхәдә чандә кәрә мәрузәшон кардәбе ыштә һисоботонәдә мәшһур франсызә генерал Јуссуф Жозеф Вантини, британијәвыжә суваријә генерал-мајор Вилјам Битсони ијән ҹо кәсон.
Башибузукон әшивоәти ијән кисибкорәти һаканә мәҹбур кардејдәбин низамијә ләшғәрон ки, әвон тәргсилоһ быкән әвони. Әвон ыштә жыго әшивоәтијон ијән хунһәрисәтијон битов һоләдә нишошон дој 1877-1878-нә сорон Русијә-Тыркијә ҹанги вахтәдә.
Динҹ вахтонәдә башибузукон око дојдәбин дылә хыдмәтәдә ҹурбәҹурә выронәдә. Ҹанги вахтәдә есә бој әвони сәфәрбәр кардејдәбин ҹәзо дастон ғысмәдә, чумчыко бә нәзәр сәјдәбин чәвон бә кисиби ијән ғолдурәти һәмрәғәти. Бәчәвон дастон вотејдәбин “одә”, һар гылә дастә сәдә мандејдәбе “одәбаши”.
1869-нә сори Тыркијәдә че Пруссијә һәрби системи тәтбығ карде бәпештә бә ғәрор омәјн ки, әнҹәх дастәкә ләшғәрон ҹәлб лозиме кардеј Албанијәо ијән че Гәдә Асијә бандә вилојәтоно. Башибузукон дахил быә ләшғәрон “ассикири-муавине” номәдә и поә сәһро ләшғәр быәнинбе, “ассикири-муллје” номәдә ә гылә поә есә бој дахил быәнинбе бә милли гвардијә тәркиб.
Башибузкукон дәмандин бо ыштәни һәнијән чок нишо дојә мәһз Русијә-Тыркијә ҹанги вахтәдә. Чәвон хунһәрисә кисибкорә кејфијәтон хысусән бегули бин Балканонәдә ијән Ғәрби Ермәнистони зәминонәдә. 1911-нә сори Һәрби Енсиклопедијә нывыштејдә ки, иглә Балканонәдә башибузукон 20 000 кәсбин. Ғәрби Ермәнистони зәминонәдә чәвон ҹәзо әмәлијотон мыфәссәл тәсвир кардә быән Владимир Сергејевич Соловјови 1899-нә сори сәнәдон сәпе нывыштә “Сеглә гәп” номәдә фәлсәфи повестәдә: “Әмә етатејдәмон бә дә, хәритәдә нывыштә быә ки, ым гыләј јолә ермәни дије. Һәлбәттә, дијо жычи мандәни, әмма вахтәдә, һәлә бы навони һәғиғәтән јолә ди быә; чандә километрә дијәроо дујәвул чијејдә… Мы тожниме ыштә асп, шим бә нав; әмма һәлә һичи нывиндә, обыштә гужди бујәвуләку сәрәсәјм: башибузукон шодоәшоне ыштә кијәсә шән. Че витә ермәнијон әнһорә әрәбон перәхе зынәни, әвон гәтәшоне әвон ијо, әғәти кардәшоне… Әрәбон жијәдә отәшыон сәноә. Һәни ҹо тәфсилотон гәп нибәжем… јорғә-јорғә тожниме асп, шим бә нав, әмә дәшимон бә сутә ди – һарчишон сутәбе, һичи мандәныбе…”.
Ф.М. Достојевски ыштә “Карамазови быјон” романәдә тәсвир кардејдә че башибузукон Болғарыстонәдә кардә әшивоәтијон: “…Славјанон усјонику тарсә тыркон ијән чәркәзон әјо, Болғарыстонәдә һар вырәдә ғәттоләти кардејдән, јәне сутејдән, анҹејдән, зор кардејдән бә женон ијән әғылон ијән ҹо кәсон, һарчи тәсвир кардеј ғејри-мымкуне. Әсыл һәғиғәтәдә һаканә гәп жәјдән одәми ғәддорә “әшивоәти” һәхәдә, әмма ым гырд беәдоләтәтије ијән һәфтоғи бардәнине бә вәшјәнә һәјвонон аидијотәдә. Вәшјәнә һәјвон һич вахти жыго ғәддор әзыни бе бәнә одәми жыго де мәһорәти, жыго бәдии ғәддорәти әзыни карде…”.
Шәһр Батакәдә ијән чәј һәндәвәрәдә (Болғарыстон) бә османи зылми вәјнә 1876-нә сори Апрели усјони вахти шејдәбин тәсвир кардеш ғејри-мымкун быә ғәддорә ҹангон. Усјонкорон ијән хәлғ бәнә мерди гонә ҹанг бардејдәбин бә вејашмардә османи ләшғәрон ијән ҹәзокорә башибузукон вәјнә. Ғејри-бәробәр ҹангонәдә шәһид бејдәбин, османон бәјжи-бәјжи сутышоне јаанки анҹәшоне пенҹ һәзо мерд, жен ијән әғыл, шәһр Батакән гырд выртивыло кардышоне. Дынјо һәдәјон мандәбе бы зылмкорон ијән чәвон ҹәзокорон жыго әшивоәтијон. “Әшивоәти марзоныш һесте дынјоәдә, әбыни әвони пеш бе. Тыркон ым марзијән пеш бин Батакәдә”, — нывыштејдәбе че Ингилтәрә «Daily News» ружномә мыхбир Мак Гахан.
1877-нә сори товыстонәдә номдорә уруси рәссам Коснтантин Маковски ше бә Балкан, әјо ше-ше Сербијә ијән Болғарыстонәдә һәрәкәт кардә уруси орду думо, кәшәше шикилон. 1876-нә сори Болғарыстонәдә быә хәлғи усјони Тыркијә ихтыдори тәрәфо де ғәддорәти етосније ијән башибузукон бә динҹә әһоли вәјнә кардә әшивоәтијон һәхәдә шојдон гәп жә һикојотон зумандә әсәрышон карде бә рәссами. Маковски кырт гыләј мыддәтәдә едаштыше ыштә рәсм Петербурги нымојишгоәдә. “Болғари шәһидә женон” номәдә чәј кәшә рәсмәдә (1877) әј тәсвир кардәше башибузукон Болғарыстонәдә кардә әшивоәтијон. Әсәри һәватејку чәј гырдә кардә пулон һәммәј шин бә Болғарыстон бә зәрәр кәшә мәхлоғи комәг.
“Гыләј каммәдәнијә ијән һәнијән фанатикә хәлғи ғәзинә тыркон, хысусән башибузукон шәк ни ки, һәнијән јолә ғәддорәти нымојиш кардовнејдән… Чәвон ән јолә ғәддорәтијон әвон ыштән нишо дојдән; әвон пијејдәшоне дештә әшивоәти тарс дәнән бә ҹәмати дыл, һәмән һич нијоән кардејдәнин ыми… Әв ки манде бә “әшивоәтијәдә” әвони иттиһом кардә мәрағинә тәрәфон, фактон тәкзиб кардејро вәс ғәдәрәдә мәлумотонышон нин вотәјнә, әвон һежо ијән де һукман һежо истинод кардејдән бә иглә мәсәлә: “беабрујәти ијән ғәддорәти һолон гирәм раст бонән, мығәссирин бымонәдә низами ләшғәрон не, хошәхошә дастон”. Тыркон нишо дојдән башибузукон. Һәлбәттә, һәхи бахшә һесте бымәдә. Ғејри-ниһзами ләшғәрон кам интизоминин, веј навәжәнин… әвон ҹанг кардејдән әсосән де дышмени сәрбозон не, де дышменә хәлғи ијән де дышмени жәгоән “нијонијә” дастон. Әве тәбиије ки, боәвон омәни оләмәти һәхәдә мыһокимә ијән бә бејнәлхәлғ ҹанги ғанунон әмәл кардеј, әвон һич мәсәшонни чәвон һәхәдә. .. Чы психологијә әсосәдә һежо мандејдә жимони мығәддәсәти ијән чәј сәрвәт бе бә һәшә жәј ијән зори че һәрби вахти иглә ғанун бе бә гиј гәтеј”, — нывыштејдәбе Михаил Александрович Осоргин ыштә 1913-нә сори “Авропә хәбон”әдә чап кардә быә “Балкани “әшивоәтијон” һәхәдә” номәдә ессејәдә.
1866-нә сори бешә “Уруси хәбонәдә” чап кардә быә “Карси егырди чоглә епизод” номәдә мәғаләдә тсвир кардејдән башибузукон ләшғәрон. “Башибузукон, рәдифон ијән лазон дастә-дастә шејдәбин. Әвон танкардәшонбе ҹури либосон: гыләјни шејдәбе ыштә милли либосәдә, гыләјни сәрбози шинеләдә, гыләјни нимтанәдә ијән јолә чәкмонәдә, гыләјни сәвонәјнә сијо һовужә палтоәдә. Әвон һәммәј шәләбәкулбин; чәвон һар гыләјни хырҹини сәпе һестбе дыләдә быәјон нијо кардејро де ријә-ријә ҹоныможи едоә быә гыләј дыждә бардән…”.
Александр Иванович Куприн ыштә “Әноә дастине” номәдә повестәдә нывыштејдә: “Есә бој ым, ғејд быкә, Верунја, бә вахти быә ки, бәвәдә башибузукон анҹејдәбин чәмә пикетон жәгоән софсојә, чокнә јарославыжә жен анҹедә кәләмә бынон бустонәдә”.
Ыштә “Османи империјә боһран” номәдә әсәрәдә Ҹејмс Рејд тәсвир кардејдә че тыркон Болғарыстонәдә болғари хәлғи милли-озоди ҹанги етоснејро вырәбәвырә кардә, бә Тыркијә орду ғејри-низами дастон тәркиб дәшә чәркәзон дастон ијән дејәвон иҹо болғарон сәросәр кисиб кардә башибузукон. Батакәдә быә ғырәнәми тырокн ијән әвони мышоијәт кардә ҹо ғејри-низами дастон кардә ҹо жәго фаҹион фонәдә фәрғинбе дештә ғәддорәти ијән әшивоәти.
1904-нә сори чапо бешә «Les atrocités. Rapport officiel» тәсвир кардејдә че башибузукон бә ермәнијә шәһр Муши сәбәсоон сә вардә мысибәтон: “Ғырәнәми ғәддор ијән дәһшәтинбе. Башибузукон мыслыш ныбыә әшивоәтијонышон кардәбе”.
Лондонәдә ныштә Незә Шәрғәдә вәзјәти һәхәдә Бејнәлхәлғ Конфранси 1904-нә сори рапортәдә, һәмчинин, ғејд кардәшоне: “Муши чоләријә һәмә ермәни дијонышон гәтәбе тыркә низами ләшғәрон. Хачпәрәстә әһоли чәвонку нијо бејро витејдә бә башибузукон егырд гәтә банд Сасун”.
А.Ф. Гилфердинги Дробнјакәдә ијән Требинәдә (есә че Боснијә ијән Һерсеговина зәминон) быә һәрби мәрәшулә һәхәдә мәлумотәдә жыго нывыштә быә: “…Башибузукон (бәбе вотеј ки, иглә албанон) мынтәзәм мааш ијән јомјә сәјдәныбин вотәјнә, жијејдәбин бә вырәј мәхлоғи һисоб, һар ҹурә зор кардејдәбин бәвон. Бы незони Дробнјаки депутатон омәјн бә Сарајево че пашә тоно бы һәхәдә шикат кардејро. Тыркә һукмәт шәри нави гәтејро һич гылә тәсиринә тәдбир виндејдәныбе вотәјнә, һовсәләшон танг быә дробнјакыжон гырдә бин, тожнишоне башибузукон ыштә дијоно де авжори комәги…”.
Османи ијән Тыркијә ғејри-низами дастон әшивоәтијон ијән ыштәнбәсәтијон сыбут кардә тарыхи фактон вәс ғәдәрәдән. Балканәдә ијән Гәдә Асијәдә жијә чандә гылә хәлғи јодәдә һәлән мандән чәвон тарыхи ым ғәмгинә сәһифон һәхәдә фактон. Шәһидон ијән әзобкәшон дож ијән һузр, бә бәшәри вәјнә кардә быә ҹинојәтон ијән бәчәвон кардәкәсон быә нифрәти ыштә әксыш пәјдо кардә де башибузукон димбәдим омә хәлғон фолклорәдә. Әве ымруж веј вахти башибузук вотејдән ә одәмон характеризә кардејро ки, әвон ғадирин бә ән ғәддорә зылми.
Avesta Talysh 