Авестә че ғәдимә ироныжон дин Зәрдустәти мығәддәсә китобе. Нывыштә мәтнон битовә куллијоти ғәзинә әв бә мијон бешә Зәрдусти жијә вахтику хәјли бәпештә бә мијон бешә.
Зәрдустәти тарыхәдә һестбин жәго ғыввон ијән сәбәбон ки, әвон хәјли вахт имконышон ныдој ки, бәрғәрор быбу ијән быманды Зәрдусти тәлим коғәзи сәпе (дијә мәкәмон ки, һәлә чәмә ерәку бәнав VI әсрәдә ғәдимә фарсон һестышонбе мыхи нывыштәј). Вејнә мифоложи-дини әнәнон нывыштәј гыләј немәт ијән чокә әмәл һисоб быконән, ғәдимә ироныжон әј зынејдәбин бәдә руфи кәшфи ғәзинә, әве жыго һисоб кардејдәбин ки, нывыштеј әбыни Пејғәмбәри мығәддәсә сыханон. Зәрдусти моизон, дывон ијән мыдрикә ифодон тәғрибән һәзо сор әзбәр кардејдәбин, жәгоән дәвонејдәбин бә омә нәслон. Әнҹәх IV–VI әсронәдә хысуси Авестә әлифбошон сохте бочәвон бә ғәләм сәјро, демијән зәрдусти тәлимышон овоштыније бә коғәз. Жыгонә, Зәрдусти тәлими ијән че Авестә иминә мығәддәсә нывыштә мәтнон арәдә әсрон һестин.
“Авестә” иминә кодификасијә вағе бе чәмә ерә I–III әсронәдә. Чокнә ки пијо вотымоне, Зәрдусти моизон гәво бә гәв әзбәр овоштынејдәбин чандә са сорон дырози. Тәдриҹән бә мијон бешин ҹо мәтнонән – дывон ијән тәфсирон.
Жыго рәвојәт кардејдән ки, бә зәрдусти вәһј оме бәпештә, әј огәтыше бо бәшәри 21 наск (китоб). Ым бәнә 7 ијән 3 мығәддәсә рәғәме бо ғәдимә ироныжон. Китобон һар гыләјни иборәтбе се вәсләо, чәвон һар гыләјни 7 гылә китоббе. Иминә 7 гылә китоб һәср быә бә мәнәви мәсәлон, бәвон дахилбин илаһи мәтнон, чә ҹумләон Зәрдусти Ғатон, јәне һимнон. Есәнә 7 гылә китоб һәср кардә быә бә елми мәсәлон: дынјо сохтемони, тарыхи, тәбобәти, астрологијә. Охонә 7 гылә китобәдә тәсвир быән бәшәри мывҹудәти ғанунон, тәфсир кардә быән етикә мәсәлон. Битов бәмә омә рәсә иглә китоб “Видевдат”е ки, пешынә мәсәлон мәһз бәвәдә шәрһ кардә быән.
Рәвојәт кардејдән ки, Мәғдони Искәндәри бә Әһәмәнијон довләти һыҹуми камиши бәнав (ч.е.б. 331-нә сор) Авестәшон нывыштәбе де зәри хысуси негоә пустон сәпе. Бә III Дарә ғалиб омә Искәндәри пешынә пенҹ сори дыләдә фәтһыш карде тәғрибән һәмә Әһәмәни империјә, һәмән сығдыл-сығдыли рыжнише Зәрдустәти мәбәдон, һәмушыш карде мығәддәсә отәшон, кыштыше каһинон. Әј Авестәшән мәһв карде, әмма навбәнав сәрәнҹомыш дој ки, бынывыштын бәвәдә, иминә нубәдә, бә тәбобәти аид вејнә мәлумотон. Әве Зәрдустијон тосә есә ләнәт вотејдән бә Искәндәри, чокнә ләнәт һандејдән бә Әһримәни.
Чәмә ерәку бәнав II әсрәдә Аршакијон подшо Балхаш (Вологез) дәманде бо гырдә карде сәломәт мандә дастинывыштәјон ијән шифаһи мәлумотон, әмма әнҹәх бо чәмә ерә III–IV әсрон — һәрәғашә Сасанијон вахтәдә ым материал һәммәј гырдә кардә бе бә воһид гыләј мәҹмуә, һәмән әнҹәх Авестә тәлими ыштән не, һәмән һәнијән бә “Зәнд” номәдә пешынә зәмони аид дывон, тәфсирон, һәмән Зәрдусти тәлими идомә кардә моизон.
Авестә әсосән һестыше сеглә поә:
1. Јаснә (һәрфән: ибодәт, ғырбон обырније) – 72 семонәо иборәт һимнон ијән дывон. Јаснә әсос лесты иборәте 17 гылә Ғато. Ымон де нәзми нывыштә быә һимнонин. Рәвојәт кардејдән ки, Зәрдусти ијән чәј шогирдон нывыштәшоне әвон. Сывој ыми, бәј аидин һәммәјсә ғәдимә ијән бәштә зывони горәнә бә Ғатон незә һафт гылә семонә.
2. Јаштон (һәрфән: пәрәстиш, мәдһијјә) – ым бә Зәрдустәти пантеони жинә тәбәғә дахил быә фириштон шәрәф нывыштә быә 22 һимне.
3. Видевдат (һәрфән: бә шәјтонон вәјнә ғанун) – пешынә зәмононәдә нывыштә быә ҹурбәҹурә рәвојәтон, һәдисон, ритуал мәтнон ијән дывон компилјасијә. Ым Сасанијон вахтәдә (III–VII әсрон) мывҹуд быә 21 Авестә китобон дыләдә битов бәмә омә рәсә игләлијә китобе. Ым китоб бә мијон бешә чәвон һәммәјсә бәпештә, әве Зәрдустәти пешынә әјомонәдә вағе быә һодисон ијән просесон нывыштә быән әјо.
Видевдат һар чијсә бәнав, ритуал покәти, һәлол ијән һәроми, ҹәнобәт ғусли, отәши ијән ҹо тәбиәти һодисон нығо дојро хысуси ғәјғу, һәкимон әнҹәх бә мыәјјән устоәти фајә рәсе бәпештә нохәшишон мыолиҹә карде мымкун бе, бә сыпон ијән ҹо фојдәјнә һәјвонон хысуси ғәјғу нишо дој, каштевонәти ғајдон ијән ҹо чијон һәхәдә ғанунон мәҹәлләје. Демијән жыго, бә ғәдимә Ирони мифологијә аид сужетон, че зәрдустијон космоложи ијән ҹоғрафи тәсәввуронән дахилин бә Видевдати.
Ксенјә Шереметјевә
Avesta Talysh 