( De F.F.ƏBOSZODƏ REDAKTƏ)

 

MORFEM– (yun) “forma”, (zıvonşınosiədə) sıxanon leksikə yaxud qrəmatikə məno doə vəslə: bınə, purə(şikilədə) yaxud navsıxan (prefiks)- mənonədə oko doə beydə. ( Diyəkə: Azərboycon zıvoni izahinə luğət (bə tırki), B-1983,  3-nə cild, s.336)

FONEM- (yun) “sədo”, (zıvonşınosiədə) har zıvono yaxud dialekto sıxani yaxud morfemi məno fərği doyro (cobəco kardeyro) vositə hisobbıə qəpə sədo-mənon ifodə kardeydə. (Diyəkə: Həminə luğət, B-1987, 4-nə cild, s. 287-288)

“Y” çəmə oko doə mənədə SƏDO ni, sıxani qıləy mənoynə vəsləy:

1) onoyəti (dəçıkneyəti) əloməte.

2) “Y” məsdəri morfolojiyə əloməte (qrəmatikə şikilədəy)

3) “Y” leksikə  şikilədəy, dəçəy vositə çı ismo zərf soxtə beydə.

4) “Y” 3-nə şəxsi ismi xəbə morfolojiyə əloməte: tırkiyədə -dır (4);

 (Bı məğolədə ımon de təfsiloti şərh kardə beydən)

Əve ki, “Y” çəmə oko doə mənonro  fonem ne, morfeme.

 

Tolışi ədəbiyə zıvoni sıvniyey roədə kali qrəmatikə ğaydon bə mubohisə səbəb beydən. Çəvon qıləyni “y” morfemi oko doə məğomonin. “Y” morfemi tolışiədə hestışe çan qılə funksiyə (vəzifə):

1. I. “Y” onoyəti (dəçıkneyəti) əloməte: Dıqlə saiti aradə oko doə beydə:

1) Esətnə zəmoni həmə formonədə, həmən nəqli dəvardə zəmoni iyən vəomə zəmoni rəvoyətonədə şikilədon bənav “y” nıvıştə beydə:

1. a) каrdеydәn, маndеydәм, çiyеydә, piyeydə…

b)kardəşeybən, mandəşeybən, çiyedəşeybən, piyeydəşeybən..

1. c) kardeydəybən, mandeydəybən, çiyeydəybən, piyeydəybən…

 

P.S.  Kali tolışon voteydən :Çın ğaydə əsos nişe. Bə felon əsosi (bınə) “y” əlovə kardeədə məsdər bə əməl omedə. Sıvol doydən: Feli esətnə zəmonədə, çəy hikoyə, rəvoyət formonədə, nəqli iyən vəomə zəmonon rəvoyətonədə çe xislət heste ki, de “y” nıvıştə beydə, əmma əmandəyon ne?

Qasbi həminə zəmonon morfolojiyə əlomət co curəy? (-ydə yaxud –də) (-ybe yaxud, be) (-ybən yaxud bən) 

Qasbi tələffuz əsas qətə beydəbu, jıqo nıvışteydonbu?  Fonetik hodison fonetikəo, orfoepiyəo omutə beydə. “Y” sırf morfoloji hodisəy (piyo çəy 4 morfolojiyə funksiyə nişo doə bıə.)

“Tolışi zıvoni qrəmatikə”  nıvıştə rəhmətşə Ş.Ə. Sadıxov “Felon zəmonon” bəhsədə (səh.49-57) çəvon “Y” qəbul kardeyku hiç qəp jəydəni. Hejo tolışi zıvoni tədğığbıkə co alimonən. “Y” tolışə qrəmatikədə tojə kəşfe?..

 

 Bə yod dənəmon:

1.Esətnə zəmonədə: Sabir deyir (Sabir votedə)(voteydə-red )

2. Esətnə zəmoni hikoyədə: Sabir deyirdi (Sabir votedəbe)(voteydəybe-red)
3. Esətnə zəmoni rəvoyətədə:Sabir deyirmiş (votedəbən)(voteydəybən-red).
4. Vəomə zəmonədə: Sabir deyəcək (Sabir bəvote)
5. Vəomə zəmoni hikoyədə:Sabir deyərdi (Sabir əvoti).

6.Vəomə zəmoni rəvoyətədə. Sabir deyərmiş (Sabir əvotibən).(əvotiybən-red) 

7. Şuhudi dəvardə zəmonədə: Sabir dеdi (Sabiri votışe).

 

Ki izoh karde bəzne  boçi nominə holədə omə “Sabir” bı cumlədə “vositəynə holədə” oko doə beydə, yəne çəmə zınə çandə qılə co zıvonədə N o m i nə hol qəbul kardeydəni şikilədə, oko doə beydəni vositəynə holədə. Əmma tolışi zıvonədə dəvardə zəmoni kali formonədə nominə (adlıq) hol şikilədə ğəbul kardeydə. Boçi? Ziyodə şərh? Sabir deyir- Sabir voteydə; Sabir deyəcək-Sabir bəvote. Sabir dedi ( Sabiri votışe.) Boçi jıqoye?(red)

 

8. Nəqli dəvardə zəmonədə: Sabir demişdir (Sabiri votəşe).

 Boçi iyoən nominə hol de şikilədə- vositəynə holədəy?(red)

9. 9. Nəqli dəvardə zəmoni hikoyədə: Sabir demişdi (Sabiri votəşbe- iyоәn jәqо)(red)
10. Nəqli dəvardə zəmoni rəvoyətədə: Sabir demişmiş(Sabiri votəşebən) (vоtәşеybәn-ijən jəqo)(red)

Haşiyə: Im nişo doydə ki, tolışi zıvonədə mıəyənəti-qeyri-mıəyənəti kateqoriya vey zumande.

 1) Şuhudu dəvardə zəmonədə (hol-hərəkət de şoydəti, de çəşvindəy icra beydə votəynə,

2) nəqli dəvardə zəmonədə ( hol-hərəkəti icroədə qəpjəkəsi  iştirok heste votəynə,

3) ən əsosinə, xəbə təsirinə fel beyro dəvardə zəmononədə (subyekt)  mıbtədo mıəyənə holədə beydə (“Sabiri” sıxanədə “i” mıəyənəti əloməte) Mıqoyisə bıkəmon: Xəbə de betəsirinə felon ifadə beədə jıqo hol mışohidə beydəni, yəne mıbtədo (subyekt) mıəyənəti əloməti (“i”) qəbul kardedəni) Məsələn:

1. a) Şuhudi dəvardə zəmonədə:Sabir hıte, əşte, pebe…bə ko şe.
2. b) Nəqli dəvardə zəmonədə:Sabir hıtə, əştə, pebə… bə ko şə.
3. c) Nəqli dəvardə zəmoni hikoyədə: Sabir hıtəbe, əştəbe, pebəbe… bə ko şəbe.

ç) Nəqli dəvardə zəmoni rəvayətədə: Sabir hıtəybən, əştəybən, pebəybən… bə ko şəybən.

Səkıştə bıdəmon: De co zıvonon mıqoyisədə tolışiədə mıəyənəti-qeyri-mıəyənəti kateqoriya vey zumande. (Diyəkə: A.Bayrami “Qəncinəti əndozə” B.2008.s.11-17.Həmçinin diyəkə:“Tolışi sədo” 08.09.1992)

 

11. Feli vocibə şiklədə: Sabir deməlidir (Sabir votənine)
12. Feli vocibə şikli hikoyədə: Sabir deməli idi (Sabir votəninbe).
13. Feli vocibə şikli rəvoyətədə:Sabir deməli imiş (votəninebən).(Sabir votənineybən-red)

14.. Feli vocibə şikli analitikə formədə: Sabir deməli oldu (Sabir  votəninin be).

Sıvol bınəmon: Felon əsos (bınə) de zəmonə purəon (şikilədon) arədə “Y” nıvıştey ehtiyoc heste ya ne?

Cəvob: Tolışi zıvonədə məsdər hukmən sə bənine de “y”. Im “y” tələffuz məcburi ni,  komsə tolış bəzne tələffuz karde, co qılə nıpiyoşe, bıdə nıkə. Bımi voteydən nımanculə “Y” (rəhmətşə Əvəz Sadıxovən jəqo nıvışteydə). İntasi  ım “Y” məsdəri nişo doydə, məsdərəti  ifadə kardeydə. Feli kali zəmononədə məs. Vəomə zəmonədə əv oko doə beydəni (bəvote, bəşe, bome i.c.) Esətnə zəmonədə hukmən nıvıştə beydə. Çumçıko hətto ğəbul bıkəmon ki, tolışi zıvonədə… məsdərədə fel sə bənine de “E”, bəvədən həğiğət ıme ki, … feli esətnə zəmon iyən dəvardə zəmoni kali formon bə əməl vardeyro şəxsi  şikilədon ziyod kardə beydən bə MƏSDƏRİ!… şək ni ki, məsdər çəmə zıvonədə sə bənine de “Y”. Madəm ki, jıqoye, bəvədə esətnə zəmonədə iyən dəvardə zəmoni kali formonədə şəxsi şikilədon ziyod bıəninin bə məsdəri: kardeydəm, hardeydəm, zıneydəm…kardeydəbim, hardeydəbim, zıneydəbim… əvotiybən, hardəniybən i. c.(red)

1. S. Qıləyən məsələ: “Y” zəruri bey sıbut kardə əlomət ıme ki, tolışi zıvonədə kali felon əncəx (har holədə-A.B.) de”Y” sə bedən (məsdər ya qeyri məsdər formədə-A.B.):doy, səy, dənoy, penoy, sənoy i. c. İqlə zıvonədə iqlə məsələ barədə dıqlə prinsip be əzıni…Doydəm, səydəm, (otəş) noydəm, (kiyə) sənoydəm i. c. nıvışteydəmonbu, boçi bəpe co felon jıqo nınıvıştəmon?! (red)

• Təsirinə felonədə ( “ie” arədə) “y” nıvıştə beydə:  qоrdıniyе, dәqijniyе, bə çəş çiye,

3) Felo bə əməl omə ismon (feli ismon-red) oxoyədə “y” nıvıştə beydə: (Nəsrəddini votə) Nəsrəddini vоtәy, (çımı zınə)  çımı zınəy,

 (“Çımı zınə, çımı votə” icobəyonədə “zınə”(bilik), “votə”(qəp) felo  bə əməl omə ismonin. Əmma “çımı zınəy”, çımı votəy” icobəyonədə “zınəy”(bildiyim), “votəy”(dediyim) feli sifətin.)

• Çe kaftə əvəzəkə tonon arədə “y” nıvıştə beydə: deyəmə(?)( de əmə=dəmə?), deyəvon(?) (de+əvon= dəvon? ) һәммәјsә, həməyəvo

Әвәзәкә iјо “әмә” сыхане. “dе” – “ilə, lа, lә – әdаt! Әmmа tolışi zıvonədə əv  icoli nıvıştə beydə. Dıqlə saiti ibey nəticədə diftonq bə əməl nıvo votəynə, çəvon arədə oko doə beydə “Y”- ımən rəhmətşə Əvəz Sadıxovi nıvıştəşe (red)

P.S.Əvəzəkə tərəfon de kom nıtqi hissə ifadə bey, dəxlış ni, dəçık nıvıştə bedəbu KAFTƏ, co nıvıştə bedəbu TƏRKİBİ hisob beydən.

• Sıxani bınə iyən purə (şikilədə) co-co nıtği hissono tojə sıxan soxteədə (red)- 2 saiti arədə “y” nıvıştə beydə: sıxani jiyədə (jiyo); diyәrо; Zıvon botı kuyə asp, tınən kuyə nalbənd niş; piyey,; İstisnon jinə sıxanon: pıə, ruə, bıə, boə… (Diyəkə: F.F. Əboszodə “Dəçık nıvıştəninimon, ya co” Tolışpress.org.13 mart 2013)
• De saiti orəxə sıxani de –on cəmə şikilədə arədə “y” nıvıştə beydə: erməniyon, votəy..
• İsmo zərf soxteədə -ədə şikilədə bənav “y” nıvıştə beydə: oxoyədə, haliyədə…
• De saiti orəxə sıxanon de -ən ədati oko doədə arədə “y” nıvıştə beydə: bıbuyən-nıbuyən, çimiyən, dеmiyән;deyəvon;
• O, ro səbəbə peşooməyon (qoşmalar) de saiti orəxə sıxanon oko doədə arədə “y” nıvıştə beydə: şəhid kardeyo, sef çıneyro, bə imon omey.. nişo doyro…

 Bo, -o, – ro, -no –ımon həmməy tərcumə iqləye: (tırkiyədə “üçün”)  Kali vaxt şifahiyə nıtqədə oko doydən “–o” yaanki “–no” (kali vaxt har dıynənən-A.B.)…Məs. boəməno, boşməno voteydən. Əslədə ım səhve: “Boəmə”, “boşmə” bıənine…(red)

• Halonki de -ədə şikilədə bə əməl omə feli bandənədə (feli bağlama) 2 saiti arədə “y” nıvıştə beydəni: kardeədə, omeədə, handeədə; Materiali sıftədə nıvıştəyone:

Haşiyə:Piyo  sıvol  noə  bıə:”felon əsos (bınə) de felon zəmoni puron (şikilədon) arədə “Y” nıvıştey ehtiyoc heste ya  ne?”Azən təsdığ kardeydəm ki, tolışi zıvonədə hardeədə, zıneədə, kırneədə… feli bandənon oko doə beydəni de “Y”. Bəs “yeməkdə-etməkdə” ha jıqo sıxanon çoknə nıvışte bəbe tolışi zıvonədə? İyo “Y”rəseydə bə çəmə imdodi. Həmən ziyodə isbat kardeydə ki, felonədə “Y” vocibe: “hardeyədə”(yeməkdə), “kardeyədə”(etməkdə) Həmro bıbi bəmi xorək hardeyədə. Dast bıqət bəmı ın koy kardeyədə…(red)

1. “Y” məsdəri morfolojiyə əloməte:
2. a) Tolışi zıvoni tədğığ kardey. Zıvonə nımunon qırdə kardey. Bə qəv ov qəte Qəvi şat kardey.
3. b) omey, səy, doy; Dənoy əzıni.

 

• Məsdər tərkibonədə “Y” ıştə vırədə sabit mandeydə: əbi vote(y)(demək olardı);Əbi votey ki, sə bıə ın ko; Bəbe vote –demək olar;(red) votey beydə-(demək olur)(  votəynə (demişkən) (Dodo votəynə)
• Kali mətnonədə rast omeydəmon ki, məsdər de “y” nıvıştə beydəni. Məsələn: Nə co odəm be (y), nə ıştəni co kəsi vırədə noy, nə co çiy fik karde(y), nə co təhlil karde(y), nə nışte(y), nə əşte(y), nə nəve(y), nə olxarte(y) – məlxəs, hiçi mımkun ni!(F.F.Əboszodə “Əli Nasiri çəşə arson” “Tolışpress.org”, 23.08.2013)

Halonki mətnədə “karde, nışte, əşte, nəve, olxarte…” feli məsdər formədəy,, cumlədə xəbə rolədəy, (tırkiyədə “etmək, oturmaq, durmaq, gəzmək” mənədəy, bəpe de “y” nıvıştə bıbu. Çumçıko “y” nınıvıştoş, xəfif məsdər (isim) mənoədə sərəsə bəbe: bə cumlə məno xələl bome bə həmə felon nomon… (Diyəkə bə F.F.Əboszodə “Tolışə-tırkə luğəti”, Boku, 2011.)

 

III . “Y” zərf bəməl vardə leksikə (purə) şikilədəy:

      Tikəy ( jəqo bınışt, bolima) Lıskəy (nun bəhəmon). Kəliməy (bıvotəmon)

 

P.S.Tikəy lıskəy, kəliməy (vey,  kamişəvoy… bənə bımon sıxanon bə əşyo(conəvə)(bə ismi xəbəon) aid beədə AŞMARD, (qeyri-mıəyən aşmard) bə hərəkəti (felon, feli xəbəon) ya bə əlomət ifadə kardə sıxanon  aid beədə ZƏRF beydən: Məs. Nişo doə misalonədə 1-nə tərəf ( tikəy bınışt, , kəliməy bıvot) ZƏRF, “lıskəy nun” icobəyədə 1-nə tərəf AŞMARDE. Hərənqoni bıvotəmon “Çı nunədə lıskəy bəhəmon), bəvədə iyo LISKƏY sıxan ZƏRF bəbe, çumçıko bə feli (bə hol-hərəkəti) aid bəbe. (Əlovə məlumatiyo dıəkə: Ş.Ə. Sadıxzodə, “Talış dilinin qrammatikası”, s.23 “Qeyri-müəyyən saylar” iyən s. 61 “ Kəmiyyət zərfləri” bəhson)

 

1. ”Y” 3-nə şəxsi xəbə morfolojiyə əloməte (tırkiyədə -dır(4) xəbə (şəxs) şikilədə): 3-nə şəxs xəbə məğomədə de samiti orəxə sıxanonədə “e”, de saiti orəxə sıxanonədə “y” ğəbul kardeydə:

 

1. a) Imən qıləy mərəze. Im çəvon həxe. Hejo jəqoən heste.Yolə mışkule.

 

1. b) Dardi yoli bəvədə Çımı yolə nənəy. Tolış bey yolə hınəy!

 

Kali mətnonədə 3-nə şəxsi xəbə morfolojiyə əloməton har dıqləni qit  nıvışteydən. Məsələn, jıqo: Imruj Tolışston qıləy Kərbəloye. Xəlqi ozodi mıborizə- mığəddəsə mıborizəye. Vəzifə əvoni bə miyon bekardeye!

 Halonki de saiti sə bıə sıxanon bəpeştə xəbə şikilədonədə har dıqlə ne,  qıləyni (“y” yaən “e”) nınıvışte bəbe:  koye (ko+y+e); Im çı koy?// Im çı koye? Bəkeye(?)  (bəke+y+e (?) Bəkey! Әvом бәке, siyоsәt bәке? Tarsoye (?) Tarsoy! Rujəmoye (?) Rujəmoy! Hejo jıqoye (?) jıqoy! Əmma həğiğət iqləye (?) iqləy!Im co məsələye ki…(?) məsələy ki…

İyo “y” yaxud “y+e”-xəbə şikilədəy, tırki zıvonədə -dır(4). Çımiyən dəxlış ni bə 3-nə şəxsi (?) yəni şəxs iyo əsas ni. Har dı formədə nıvışte bəbe (?) Çımı yolə nənəy// Çımı yolə nənəye. Tolış bey yolə hınəy// Tolış bey yolə hınəye(?)(red)

( Misalon peqətə bıən  əsosən “Tolışpress.org”ədə dərc bıə məqalono. Məxsusən “Çəmə hestımone “Tırkə bıyə”? məqaləo.)

23.08.2013

dodoqezeti.net